Rafaelle Piazza*
Νίκου Νικολάου-Χατζημιχαήλ:
Isolamara (Πικρόνησος)
Εκδόσεις Fermenti, Ρώμη, Νοέμβριος 2016
Ἡ ἔκδοση Isolamara (Πικρόνησος), ἡ ὁποία περιέχει ποιήματα παρμένα ἀπὸ τὴ συλλογὴ Διθαλάσσου (2012) καὶ Πικρόλιθος μὲ τὸν ὑπότιτλο σημειώσεις σχεδίας (2014), περιλαμβάνει μιὰν εἰσαγωγὴ τοῦ Crescenzio Sangiglio. Ὁ κριτικὸς εἶναι καὶ ὁ μεταφραστὴς τῆς συλλογῆς, στὴν ὁποία εἶναι ἐντεταγμένο καὶ τὸ ἀρχικὸ ἑλληνικὸ κείμενο σὲ ἀντικρυστές σελίδες. Πρόκειται γιὰ ἕνα πολύπλοκο βιβλίο, λόγῳ τῶν ἀναφορῶν στὶς ὁποῖες παραπέμπει. Δὲν εἶναι συμπτωματικὸ ποὺ καὶ τὰ δυὸ μέρη ὑποστηρίζονται ἀπὸ λεπτομερεῖς ἐπεξηγηματικὲς σημειώσεις.
Ἐν συντομίᾳ, ἡ περὶ ἧς ὁ λόγος εἶναι ποιητικὴ νεολυρική, στὴν ὁποία κεντρικὰ στοιχεῖα εἶναι οἱ νατουραλιστικὲς εἰδυλλιακὲς καὶ ἐλεγειακὲς εἰκόνες, διαποτισμένες ἀπὸ μιὰν ἀδιάσπαστη γραμμὴ μαγείας.
Ἡ ἔκφραση, χαρακτηριζόμενη ἀπὸ καθαρότητα καὶ φωτεινότητα, μοιάζει συχνὰ μυθική.
Στὴν Καρπασία, ὄνομα ποὺ ὑποδηλώνει μιὰ χερσόνησο καὶ μιὰν ἀρχαία πόλη, εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς διαπιστώνεται ὅτι ὁ ποιητὴς κάθε πρωῒ ἀκονίζει τὴ μνήμη του καὶ ὅτι ἕνα μαχαίρι ἀνάμεσα σὲ ματωμένες θάλασσες τὸν μοιράζει στὰ δυό. Ἀναδύεται ἀκόμα, μιὰ ἀναφορὰ στὰ παιδικά του χρόνια καὶ στοὺς δεσμοὺς ποὺ τὸν συνδέουν μὲ τὴν μητέρα καὶ τὸν πατέρα του. Στὸ ποίημα Ἡ Πέτρα προβάλλουν εἰκόνες καὶ παραστάσεις ποὺ ταράζουν τὴν ψυχή, ὅπως ἐκείνη ἀπὸ τὴν προσπάθεια ποὺ τοῦ προκαλεῖ ἡ μεταφορὰ μιᾶς πέτρας στὸ χέρι, ἀπὸ τὸ νὰ σημαδεύει μὲ τὸ δάκτυλο ἕνα θηρίο ποὺ οὐρλιάζει καὶ ἀπὸ τὴν παράκληση νὰ κυνηγήσει τὸ ἄγνωστο κακὸ τὴς νύχτας.
Τὰ ἀποσπάσματα χαρακτηρίζονται ἀπὸ κομψότητα ὕφους καὶ μουσικότητα, συνδεόμενα μέσῳ τοῦ ὑποβλητικοῦ καὶ σφιχτοδεμένου ρυθμοῦ τῶν στίχων.
Στὸ δομικὸ ἐπίπεδο ἀξίζει νὰ ἐπισημανθεῖ ὅτι τὰ περισσότερα ποιήματα εἶναι διαρθρωμένα μέσα στὴ σελίδα κατὰ τὸν παραδοσιακὸ τρόπο. Ἀντιθέτως μερικὲς συνθέσεις τοῦ Πικρόλιθου εἶναι συγκροτημένες ἀπὸ συστήματα στίχων, μικρὲς ἑνότητες παρατιθέμενες ἡ μιὰ πλάϊ στὴν ἄλλη χωρὶς ἐπάνοδο στὴν ἀρχὴ τοῦ στίχου, χωριζόμενες μεταξύ τους μὲ γραφικά, ὅμοια μὲ τετραγωνάκια.
Τὰ ὡς ἄνω κείμενα, χαρακτηριζόμενα ἀπὸ γοητεία καὶ μικρὲς παύσεις, εἶναι καρπὸς ἑνὸς προσωπικότατου πειραματισμοῦ τοῦ συγγραφέα.
Τὸ πρῶτο ποίημα τῆς Διθαλάσσου, σύντομο καὶ ἐντόνως κάθετο, τιτλοφορούμενο Φῶς, διαιρεῖται σὲ τρεῖς στροφὲς καὶ ἕνα μεμονωμένο στίχο. Καὶ γιὰ τὴ δομή του ὅπως καὶ γιὰ τὸ περιεχόμενό του ἀπομακρύνεται ἀπὸ τὶς ἄλλες συνθέσεις ποὺ ἀποτελοῦν μέρος τῆς Isolamara (Πικρόνησου). Στὸ κείμενο αὐτὸ τὸ ἐγὼ-ποιητὴς στρέφεται πρὸς ἕνα ἐσύ, θηλυκό, ἐξ ὅσων μπορεῖ νὰ ἐξαχθεῖ, στὸ ὁποῖο κάθε ἀναφορὰ παραμένει σιωπηλή.
Θεματικὴ τῆς σύνθεσης φαίνεται νὰ εἶναι ἐκείνη μιᾶς ἐρωτικῆς συνάντησης πα-ρεντεθειμένης σὲ μιὰ σκηνοθεσία ἀκαθόριστης ὀμορφιᾶς. Ὄντως ἀναφέρονται φυλλώματα ἐλιᾶς καὶ κυπαρισσιοῦ καὶ τὸ κόκκινο τῆς ροδιᾶς, τὰ ὁποῖα δημιουργοῦν τὸ προοπτικὸ βάθος μιᾶς αἴσθησης τοῦ ἔρωτα, ὅμοιου μὲ μιὰ θεοφάνεια, ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ φῶς μέσα σὲ ὅλο τὸν κόσμο.
Ὁ συγγραφέας εἶναι κύριος τοῦ ὑλικοῦ του καὶ σὲ ὁλες τὶς συνθέσεις οἱ λέξεις ἰσορροποῦν μέσα στὴ σελίδα ἀρχίζοντας ἀπὸ τὸν πρῶτο στίχο, χωρὶς τὴν παραμικρὴ ἐμφανῆ προσπάθεια, μὲ εὐλυγισία καὶ μαζὶ παραστατικότητα.
Ἡ μορφή, ἐκλεπτυσμένη καὶ καλῶς σμιλευμένη, καθίσταται θεμελιῶδες στοιχεῖο τοῦ βιβλίου, τὸ ὁποῖο γεννᾶ μιὰν ἀτμόσφαιρα ἁρμονίας καὶ κοσμιότητας.
Πρωταγωνιστὲς πολλῶν κειμένων εἶναι τὰ πουλιά, ὅπως ὁ γλάρος, ἡ φραγκολίνα, ὁ σπίνος, ἡ καρδερίνα καὶ τὸ σπουργίτι. Στὴν Πρωϊνὴ Συμφωνία, ποὺ ἀποτελεῖ μέρος τῆς Διθαλάσσου, ὁ Νίκος τὰ ὀνομάζει τὴν ὥρα ποὺ ἔρχεται τὸ φῶς καὶ ξημερώνει μέσα στὸ σκοτεινὸ φύλλωμα τῶν δέντρων.
Φανερώνεται ἡ χαρὰ τῶν ἴδιων τῶν φτερωτῶν πλασμάτων μὲ τὸ νὰ τονίζουν ἕνα τραγούδι ἐλεύθερο καὶ μαζὶ εὐτυχισμένο στὴν ἔκρηξη τῆς μέρας, καθὼς κα-τευθύνονται σ᾿ ἕνα καινούργιο ταξίδι πρὸς τὸ ἄγνωστο. Σὰν νὰ ἀκούει κανεὶς τὴ φωνή τους, σὰν νὰ μποροῦσαν νὰ μιλοῦν. Ὁ ποιητὴς παρομοιάζει τὸν ἑαυτό του μὲ τὰ πουλιά, βεβαιώνοντας ὅτι, ἐνῶ αὐτὰ εἶναι χαρούμενα μὲ τὰ χαρμόσυνά τους τραγούδια, ἡ δική του φωνὴ ἀντιθέτως εἶναι πικρὴ καὶ δυστυχισμένη.
Τὸ θέμα τοῦ τραγουδιοῦ ἐπανέρχεται μέσα στὰ ποιήματα, καὶ στὸν Ἀόρατο ἡ ποιητικὴ φωνὴ εἶναι ἐκείνη τοῦ ὁμώνυμου θάμνου, ὁ ὁποῖος ψάλλει βέβαιος ἀνάμεσα σὲ δυὸ θάλασσες, εἰκόνα ὑποβλητική, καὶ ἁπλώνει τὰ κλαδιά του στὸν ἄνεμο. Σχετικῶς μὲ τὰ φυτὰ ποὺ μιλοῦν ἔρχεται στὸν νοῦ ὁ γάλλος ποιητὴς Ponge, ὁ ὁποῖος βεβαίωνε πὼς θὰ ἦταν ὡραῖο ἂν ἕνα δέντρο μποροῦσε νὰ μιλᾶ. Ὁ λόγος εἰσέρχεται στὴ θεματικὴ τῆς μεταφορᾶς στὸ φυτικὸ βασίλειο.
Οὐσιαστικὸ στοιχεῖο τῆς ποιητικῆς δημιουργίας τοῦ συγγραφέα εἶναι ἡ ἱκανότητά του νὰ ἐπιτυγχάνει ἔντονα ἀποτελέσματα μέσῳ ἑνὸς λόγου ἐκφραστικοῦ, μὲ μιὰ σπουδὴ προσεκτικὴ καὶ ἐκλεπτυσμένη. Ἀγωνιώδης ἀναμονὴ καὶ μαγεία εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα στὸ ὁποῖο φθάνει συχνά, μὲ μιὰν ἀπόχρωση γλυκύτητας.
Ἀκόμα καὶ τὸ ἐπικὸ στοιχεῖο ἀντιμετωπίζεται μὲ σκηνὲς ναυμαχιῶν καὶ πεζομαχιῶν, μὲ τρόπο ἀκριβολόγο.
Στὸ ποίημα Τὰ Βότσαλα πραγματοποιεῖται ἕνας στοχασμὸς τῆς ποίησης πάνω στὴν ἴδια τὴν ποίηση, ἐνῶ βεβαιώνεται ὅτι τὰ ποιήματα περιφέρονται ὅπως τὰ βότσαλα τῆς θάλασσας, παράγοντας μιὰν εὔπλαστη ὕλη καὶ φθάνουν στοὺς βυθοὺς μαζὶ μὲ τοὺς ρυθμοὺς τῆς καρδιᾶς καὶ τὰ χρώματα τοῦ ἔρωτα. Τὰ ποιήματα ἐξαπλώνονται μέσα στὴ σιωπηλὴ ἄβυσσο καὶ λειαίνονται ἀπὸ τὴν περιπέτειά τους, ἐνῶ τὰ κύματα τὰ ἐναποθέτουν στὶς ἀμμουδιὲς καὶ μέσα στὸ φῶς. Στοὺς στίχους αὐτοὺς ὁ ποιητὴς ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν πράξη τῆς δημιουργίας, στὴ γένεσή της, ἐπιδεικνύοντας μιὰ δυνατὴ ποιητικὴ προδιάθεση.
Ὁ Χατζημιχαὴλ ἀντιμετωπίζει μιὰ πολλαπλότητα θεμάτων, ἀνάμεσα στὰ ὁποῖα δὲν ἀπουσιάζει καὶ τὸ θρησκευτικό. Μὲ τὸ νὰ ἐκφράζει ἕναν θαυμασμὸ γιὰ ἕνα ὄνειρο μὲ μάτια ἀνοικτά, ὁποιοδήποτε καὶ ἂν εἶναι τὸ ἀντικείμενο τοῦ ποιεῖν του, ὁ ποιητὴς γνωρίζει νὰ κυριαρχεῖ πάνω στὰ αἰσθήματα καὶ οἱ στίχοι, ἄν και συχνὰ ξεχειλίζουν, βρίσκονται κάτω ἀπὸ αὐστηρὴ ἐποπτεία καὶ ἔλεγχο μέσα στὴν ἀνέλιξή τους.
Τὸ λεξιλόγιο εἶναι ἐκλεπτυσμένο καὶ συμπυκνωμένο, μὲ ἀποχρώσεις ὀρφικές. Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι σὲ μεγάλο μέρος τὰ ποιήματα εἶναι περιγραφικὰ ἢ ἔκφραση τῆς ἐκκένωσης τοῦ πολὺ αὐτοσυγκεντρωμένου ἐγὼ-ποιητῆ.
Ἡ ἀνάγνωση τῆς Isolamara (Πικρόνησου), ἑνὸς ἔργου ποὺ δὲν στερεῖται μιᾶς κλασσικίζουσας πνοῆς, ἀποτελεῖ, μὲ ἕναν λόγο, τὴν κατάδυση μέσα σὲ ἕνα σύνθετο καὶ ὁραματικὸ σύμπαν.
Ὁ Νίκος Νικολάου Χατζημιχαὴλ γεννήθηκε στὸ Βασίλι τῆς Καρπασίας (Κύπρος). Ἀσκεῖ τὴν τέχνη τῆς ζωγραφικῆς μετέχοντας σὲ ἐπιτυχημένες ἀτομικὲς καὶ ὁμαδικὲς ἐκθέσεις. Ἦταν ἐνεργὸ μέρος στὴ πνευματικὴ ὁμάδα τοῦ λογοτεχνικοῦ περιοδικοῦ Ὁ Κύκλος. Ἔχει στὸ ἐνεργητικό του βιβλία διηγημάτων καὶ ποίησης. Ποιητικές του συνθέσεις ἔχουν δημοσιευθεῖ σὲ λογοτεχνικὰ περιοδικὰ τῆς Κύπρου καὶ τῆς Ἑλλάδας.
Rafaelle Piazza
*Ὁ Rafaelle Piazza εἶναι ποιητής, κριτικὸς καὶ ζεῖ στὴ Νάπολη.
(μετ. Γ. Χατζηκωστῆς)
