26 Απρ 2013

ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΔΙΑΜΑΝΤΗ: ΤΟ ΦΙΔΙ

ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΔΙΑΜΑΝΤΗ
(σχέδια για τη γυναίκα και το φίδι) 



Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΦΙΔΙ*
 του Κυριάκου Χαραλαμπίδη

Εκεί που σκάλιζε τα χαρτιά του ο ζωγράφος Διαμαντής για να βρει κάποιο σχέδιο -μιαν από τις «Αγωνίες» του σε σχήμα κεκλιμένης γυναίκας με πικασική διάταξη του σώματός της- έπεσε στο προ­σχέδιο ενός ανεκδήλωτου πίνακα του: η εικόνα παρίστανε μια γυ­ναίκα, από κείνες τις συμπαγείς Κυπριώτισσες, που ύψωνε το χέρι της γυμνό να χτυπήσει ένα φίδι. Το φίδι στυλώθηκε στην ουρά του -τι λέω; κρατιόταν στον αέρα- κι η γυναίκα ανέμιζε τη χέρα της να του δώσει μια κατά πρόσωπο.

«Αυτό το σχέδιο», είπε ο Διαμαντής, «με βασανίζει, και δεν ξέ­ρω γιατί, εδώ και είκοσι πέντε χρόνια. Δεν ξέρω αν θα μπορέσω κά­ποτε να το περάσω σε πίνακα. Όμως, είναι είκοσι πέντε χρόνια που το σκέφτομαι∙ μια γυναίκα να χτυπά με το χέρι της ένα φίδι».

Ύστερα προχωρήσαμε σ' άλλα θέματα. Όμως η φράση του για τη γυναίκα με το φίδι καρφώθηκε στο μυαλό μου -ηχητικό σκηνικό απολιθωμένης καταγραφής. Θα μπορούσα να τη σκεπάσω με μια πο­διά, όπως κάνει στους πίνακες του ο Διαμαντής, να μην τη βλέπω, μα θα ήταν ανώφελο. Η εικόνα της φράσης θα ήταν εκεί να περιμέ­νει τις σχετικές δεκαετίες... Βρίσκω λοιπόν πως δεν είναι άλλος τρό­πος να λυτρωθώ (ν' απαλλαγώ από το πλέγμα της με τον συντομό­τερο δυνατό τρόπο) από το να την αναγγείλω στους αναγνώστες. Εί­ναι κι αυτό μια εισαγωγή στην αρχέτυπη κοινωνία με το φίδι που κουβαλεί ο καθένας μέσα του.

Τα πράγματα του κόσμου μπορούν ν' αποτελέσουν προϋποθέσεις για «κοινωνία» στην πρωταρχική του όρου σημασία∙ επαφή, αλληλεπί­δραση, ζωή του ενός μέσα στον άλλο, λειτουργία εννοιών ανά ζεύγη.

Στην προέκταση τους αυτά γίνονται υπερβατικά, εισάγουν σε χώρο όπου η κοινωνία αποχτά άλλη ουσία, μεταβολίζεται στη διάταξη του κόσμου. Έχουμε δηλαδή ερμηνευτική των ονείρων της Ιστορίας σε πλαίσιο μυθικό. Για μιαν ακόμα φορά ή τέχνη υιοθετεί ψυχικά τις σω­ματικές έννοιες συγκεκριμένης ζωής.

Δεν ξέρουμε πόσο υπαρκτό είναι το φίδι και αν αληθεύει η γυ­ναίκα που ανεμίζει το χέρι της να το ραπίσει. Δεν ξέρουμε ποιος κιν­δυνεύει∙ το φίδι, ή γυναίκα, εμείς που γινόμαστε μάρτυρες της εικό­νας; Δεν ξέρουμε για λογαριασμό ποιανού εργάζεται ο καλλιτέχνης και για ποιόν συλλαμβάνει τα αρχέτυπα που κυκλοφορούν στον αέ­ρα. Δεν ξέρουμε, τελικά, αν Εκείνος, που έθεσε πρώτος το ζήτημα ως μαθηματικό θεώρημα, ήθελε να μας δοκιμάσει ή να παίξει μαζί μας. Δεν νιώθουμε τους σκοτεινούς σκοπούς του.

Για να βγούμε στο φώς μιας αυτοβεβαίωσης (ή αυτάρκειας), μιας αυτοπεποίθησης (ή ψευδαίσθησης ), δεν έχουμε άλλον τρόπο από την τέχνη. Είναι βέβαια και η φιλοσοφία και η επιστήμη -παλιά ιστο­ρία!- όμως αυτές δεν έχουν αντιθέσεις, παραδοξότητες, αφέλειες. Δεν γνωρίζουν να «τελειούνται εν ασθενεία ».

Ίσως γι' αυτό το λόγο η σημειολογία παρουσιάζει ενδιαφέρον∙ επιχειρεί να δώσει εξηγήσεις, υπό το πρίσμα της λογικής, στα ασύμ­μετρα τής εποχής μας. Το μυστικό βρίσκεται στη ρίζα της δίψας του ανθρώπου για την απόλυτη κατάσταση. Η παράλογη ζωή του -συμ­πλεγματική, εξωφρενικά οργανωμένη- γεννάει σ' αυτόν την ανάγκη να την ερμηνεύσει για να την εξορκίσει. Η πολυτυπία της λεπτομέ­ρειας την κατακερματίζει -η γνώση του την περισυλλέγει ή τη σκορ­πίζει ακόμα περισσότερο. Η κωδικοποίηση των πραγμάτων τον φέρ­νει στην υπεραγορά των εννοιών, στην καταναλωτική κοινωνία των στοιχείων που πλημμυρίζουν ή πνίγουν τη ζωή μας. Η στέγνια της σύγχρονης κοινωνίας ωθεί τον άνθρωπο περισσότερο προς τα άκρα της απελπισίας, σε σημείο που να λαχταρά κάτι άλλο, όχι αναγκα­στικά τον Θεό. Αλλ' επειδή ο τετραπέρατος πανάγαθος ξέρει να κρύ­βεται, καθώς το φίδι, μέσα στο χορτάρι (anguis latet herba- κρύβεται φίδι στο χορτάρι) έρχεται και μας λέει ορθά-κοφτά: είμαι και η απελπισία σου.

Τότε ο άνθρωπος σηκώνει το χέρι του να χτυπήσει το φίδι που ορθώνεται μπροστά του -η στιγμή αυτή διαρκεί εικοσιπέντε χρόνια -τόσο μεγάλη είναι η έκτασή της- και το αποτέλεσμα δεν το ξέρου­με, γιατί ο Διαμαντής δεν έφτιαξε τον πίνακα... Είτε τον φτιάξει είτε όχι (πού δεν θα τον φτιάξει, διαισθάνομαι) δεν έχει δα και τόση σημασία.

Τα πράγματα συχνά δεν βρίσκονται στην πραγμάτωσή τους παρά στην ίδια την αδυναμία τους να υπάρξουν. Η σιωπή, η έλλειψη, η απουσία δηλώνει την πανταχού παρούσα ατέλεια της μορφής. Όταν ο Μιχαήλ Άγγελος ορίζει τη γλυπτική -«παίρνω μια πέτρα και α­φαιρώ τα περιττά»- ή όταν ο Ανρί Ματίς ψαλιδίζει μ' αδέκαστο ψα­λίδι ανάερες φιγούρες, δεν κάνουν άλλο παρά να δίνουν τη δικιά τους απάντηση στη μορφή που περιμένει εγκλωβισμένη στο παχύ υλικό της τη λυτρωτική παρέμβαση τους. Ο καλλιτέχνης νομοθετεί ερμη­νεύοντας αρχέτυπα που πάσχουν από μουγκαμάρα και βαθύν ύπνο.

Δέξου λοιπόν, αναγνώστη, τη δύναμη του καλλιτέχνη να υποτά­ξει τα πράγματα στην ουσία τους και παράλληλα την αδυναμία του να τα κάνει μια για πάντα ολόδικά του. Ο ρυθμός του κόσμου, στον οποίο ο καλλιτέχνης περιέχεται, ανήκει σε μιαν άλλη διάσταση, πέ­ρα από το δικό μας ηλιακό σύστημα. Όσο και να φουσκώνουμε το μπαλόνι της σκέψης, δεν θα μπορέσουμε να φτιάξουμε ήλιους όλο φω­τιά παρά μονάχα μεσ' από το παιχνίδι της ψευδαίσθησης. Οι άλλοι ήλιοι, οι υλικοί, είναι για να δίνουν ζωή στο σύμπαν, δύναμη στο χέ­ρι, είδωλα στην ψυχή. Η παντοδυναμία του καλλιτέχνη φωλιάζει μέ­σα στη στιγμιαία του αίσθηση, πως μπορεί να γίνει θεός και να νι­κήσει το φίδι.

Δεν ξέρω γιατί τα λέω αυτά στην επικοινωνία μου με τους ανα­γνώστες του Βήματος. Ίσως γιατί η Κύπρος ανέκαθεν είχε πολλά φί­δια, και φαρμακερά, ίσως γιατί η κυπρία γη καταφέρνει, εκατοντά­δες χρόνια τώρα, ν' αντιστέκεται στην ξηρασία, καθώς η γυναίκα ση­κώνει τη χέρα της κατά το φίδι, μόνη με τη μοίρα της. Ίσως ακό­μα γιατί ο Σεφέρης μίλησε και είπε για « αιώνες φαρμάκι, γενιές φαρμάκι» στο γνωστό ποίημα του «Οι γάτες τ' Αι-Νικόλα».

Για όλα υπάρχει μια εξήγηση που δεν την ξέρουμε.


* Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Το Βήμα, Αθήνα, 21.2.1985  &
     Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Ολισθηρός Ιστός, Άγρα, 2009, σ.60


24 Απρ 2013

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ (αφήγηση)




"Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ"  
του Αδαμάντιου Διαμαντή

 θα εκτίθεται στο Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο, στη Λευκωσία
από σήμερα 24 Απριλίου μέχρι τις 6 Οκτωβρίου 2013.
 Στη συνέχεια θα μεταφερθεί στη μόνιμη στέγη του,
στη Λεβέντειο Πινακοθήκη

ΕΔΩ

ΕΔΩ

-----------------------------------------------------------------------------------------------------
Πιο κάτω δίνεται ένα απόσπασμα του Διαμαντή από το βιβλίο του "Ο Κόσμος της Κύπρου" Αφήγηση, που εκδόθηκε από τον Δήμο Λευκωσίας το 1975.  Ο ζωγράφος δεν έχει συνέλθει ακόμα από τα γεγονότα του ΄74 και εκφράζει την ανησυχία του για τον τόπο του. Το έργο του -έργο ζωής- το αφιερώνει με αγάπη στη μνήμη του Γιώργου Σεφέρη, ο οποίος είχε αφιερώσει τα κυπριακά του ποιήματα στον Κόσμο της Κύπρου: 

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑΤΟΣ, Γ΄
.
Στον Κόσμο της Κύπρου,
Μνήμη και Αγάπη
.
... Κύπρον ου μ΄ εθέσπισεν ... 

Στη συνέχεια δίνονται δέκα σχέδια από τις δεκάδες ή εκατοντάδες σχέδια στα οποία βασίστηκε  για να συνθέσει το μεγάλο του έργο. Τα σχέδια έγιναν από το 1931 μέχρι το 1970, κατά τη διάρκεια περιοδειών του σε ολόκληρη την Κύπρο.  Επίσης δίδεται η Αγωνία VII.
------------------------------------------------------------------------------------------------------


Αδαμάντιος Διαμαντής
 Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ
(αφήγηση)

Εδώ τελειώνει ένα κεφάλαιο και αρχίζει ένα άλλο. Πρέπει να λογαριά­σουμε το τέλος του ΄72 σαν την ημερομηνία που σταμάτησα να δουλεύω την εικόνα.
-Τελείωσε; με ρωτούσαν
- Δεν ξέρω, ήταν η στερεότυπη μου απάντηση και πρά­γματι δεν ήξερα, ούτε ξέρω.

Το βέβαιο είναι πως τώρα το 1974, Νιόβρης του 74, δεν πρόκειται να επανέλθω πάνω στην εικόνα αυτή -πολλές φορές πήρα ένα μάθημα από τη ζωγραφική μου. Είναι σημαντικό να ξέρεις πού και πότε θα σταματήσεις. Αλλά κι εδώ, δεν σταμάτησα ύστερα από τον υπολογισμό αυτό, στα­μάτησα γιατί πραγματικά δεν έχω τι να κάμω. Ακόμα, ξέρω τι δεν πρέπει να κάνω και βρήκα την παρήγορη αυτή κατάσταση να σταματήσω. Έως εδώ. Τι έκανα; ούτε αυτό δεν το ξέρω - Η εικόνα αυτή, είπα και προηγουμένως, ήταν για μένα μια ανάγκη. Έπρεπε όλο αυτό το υλικό να βγει στην επιφάνεια. Ένα απόθεμα από αυτόν τον τόπο που γνώρισα, όπως τον γνώρισα. Με τις ευκαιρίες που είχα. Γεννημένος μέσα στην πόλη, στο παλιό σπίτι που ήταν στον ίδιο αυτό χώρο, ποθούσα την εξοχή, τα χωριά και τον κόσμο τους. Τον γνώρισα; δεν ξέρω. Προ­σπάθησα να τον σχεδιάσω και να τον ζωγραφίσω είτε σαν επισκέπτης, είτε σαν λάτρης. Με πίστη στην αξία του, με ενθουσιασμό και με αγάπη. Τα σπίτια του, τη φορεσιά του, την κουβέντα του, τις αρετές και τις κακίες του, τη χάρη και τη βαρβαρότητα. Ήταν ο καλύτερος κόσμος που γνώρισα. Άνθρωποι γεροί, σίγουροι, κουβαλούσαν μαζί τους μια κληρονομιά. Συνήθειες, νόμος ζωής, δι­καστές και υπόδικοι. Οι πράξεις τους κυβερνημένες σαν μια φιλοσοφική πολιτεία.

Πώς προήλθαν όλα αυτά που τα νοιώθω και τα πιστεύω, ο κόσμος μας «Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ», ο κόσμος των χωριών της Κύπρου όπως ήταν και που πάει να χαθεί, να νοθεύεται και ν' αλλάζει -βαρύς, αδρός και σίγουρος- στο καλό και στο κακό. Αιώνες, αιώνες στενόχωρης ζήσης κάτω από το θέλημα των άλλων. Πώς θα ζήσει με λίγα; Αυτός ήταν ο νόμος του δυνατού. Νά ζήσει με λίγα ναι, αλλά με τον δικό του, τον ολοκληρωμένο τρόπο. Αιώνες τώρα, κρύβοντας κάθε πικρία, είδε πως η ζωή δίνεται με πολλά και με λίγα. Έτσι σιώπησε, δέχτηκε το στενό περιθώριο. Αυτό που δεν δέχτηκε είναι η περικοπή της ουσίας, της έκφρασης της ζωής του. Γλώσσα, εκκλησία, αρετή, τροφή, εν­δυμασία, δικαιοσύνη, φιλία, γάμος. Αυτά δεν δέχτηκε να τα απαρνηθεί. Ό,τι έκαμε ο άλλος με 100 ο κόσμος αυτός το έκαμε με 5 με 10, το έκαμε όμως πλέρια - ολοκληρωμένα. Δεν απάτησε τον εαυτό του ούτε τον νόμο του. Στις ομαδικές τους συναντήσεις σαν συγκλητικοί, παπάδες και άνθρωποι, οι άνδρες της Κύπρου. Αυτοί κυβερνούν -οι γυναίκες στο περιθώριο, όχι ταπεινωμένες, μα πάντα υπάκουες, στην δική τους περιοχή με τη μεγάλη δύναμη της μάνας πάντα ζων­τανή και κυρίαρχη.

Αυτός ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ πάει να σβήσει. Νέες αχώνευτες ιδέες και ήθη. Τι θα βγει από αυτό το καινούριο μπέρδεμα, δεν ξέρω. Αυτό όμως που γνώρισα τα τελευταία 50 χρόνια και που πάει να σβήσει, είναι ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ το πιο στερεό στοιχείο του τόπου μας. Αρνούμαι να βοηθήσω την αλλαγή - εξάλλου δεν μου μένει πλέον καιρός.

Μια εικόνα χωρίς όνομα, έτσι άρχισα την περιγραφή μου και τις περιπέτειες γύρω από την εικόνα αυτή. Εν τω μεταξύ της εδόθη ο τίτλος «ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ», τον υιοθέτησα γιατί ήταν ανάγκη να έχει ένα όνομα, όταν αναφερόμουν σ' αυτή. Τώρα όμως που έκαμα ό,τι μπορούσα, βρίσκω πως το «ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ» δεν με ικανοποιεί. Νομίζω πως το «Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ταιριάζει καλύτερα. Όπως θα αναγνωρίσετε η διατύπωση αυτή είναι του Γιώργου Σεφέρη. Έτσι αφιέρωσε τα Κυπριακά του ποιήματα «Στον Κόσμο της Κύπρου»

Μνήμη και αγάπη

 Τον δανείστηκα. Ο ποιητής ήξερε πως δούλευα σε κάτι τέτοιο. Δυστυχώς δεν πρόλαβε να την δει, όταν τον περιμέναμε τον Αύγουστο του 72. Η σκέψη μου ήταν να αφιερώσω ως αντίδωρο την εικόνα στον ποιητή:

«Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ»
στον Γιώργο Σεφέρη
Μνήμη και αγάπη

Λυπούμαι που δεν πρόλαβα να το κάμω όσο ζούσε ο ποιητής.
  
15 Νοεμβρίου 1974.

Από την έκδοση του Δήμου Λευκωσίας: Αδαμαντίου Διαμαντή, «ο Κόσμος της Κύπρου», 1975, σελίδες 48-49.





 



 



 


Αδαμαντίου Διαμαντή, Αγωνία VII, 1969




23 Απρ 2013

ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ


ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΔΙΑΜΑΝΤΗ
[Καταγραφή 1983]
Ύστερα από το ΄74 και τον κλονισμό μου, όπως όλου του κόσμου δεν υπήρχε η δυνατότητα να καταπιαστώ με κάτι, όπως έγραφα. Αν θα κάμω κάτι πρέπει νά ΄λθει σαν μια επιταγή. «Ο Κόσμος της Κύπρου» ήταν το καταστάλαγμα αιώνων του κόσμου μας όπως τον εννοούσα. Τότε όλα αυτά γκρεμίστηκαν. «Οι Αγωνίες» που ζωγράφισα πριν ήταν μια προειδοποίηση, δεν ήταν όμως αυτό που αισθανόμουν αυτή την εποχή. Ήταν ίσως το πλησιέστερο προς την καταστροφή που μας ήρθε. Ύστερα από μια διέξοδο που βρήκα στην αρχή σε σχεδιάκια, σκέψεις και αισθήματα, ζωγράφισα το ΄75 την παραλλαγή με τον μακρύ τίτλο «Όταν πρωτόμαθε τα κακά μαντάτα ο “Κόσμος της Κύπρου”. Ταράχτηκε. Γιατί; Πώς είναι δυνατόν. Απορία! Τι θα γίνει; Φυλάξτε τους γέρους, τα παιδιά. Είμαστε έτοιμοι! Οι γυναίκες παρακολουθούν αμίλητες, σοβαρές. Αντίσταση! Θα κτυπηθούμε; Ποιός φταίει; Πόλεμος!

Πως "Ο Κόσμος της Κύπρου" πρωτάκουσε τα κακά νέα του ΄74

Αδαμάντιου Διαμαντή, Αγωνία V, 1968  



Αδαμάντιος Διαμαντής, σκίτσο το Νίκου Νικολάου -Χατζημιχαήλ, 13 Φεβ 1984 

22 Απρ 2013

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ


ΤΡΕΜΩ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΠΟ! 

ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ: -Ναι! Από τότε, από το '63, η ταραχή αυτή ήταν μέσα μου αλλά το ΄63 ήταν ήδη καταστροφή στην Κύπρο, μας έκοψαν οι Τούρκοι· δεν θέλησα να ακούω τα σοβινιστικά παραμύθια αλλά να δω το θέμα πλατιά, και το έδειξα με την αγωνία των γυναικών που κατέβαιναν από το βουνό -από τότε μέχρι τώρα η πραγματικότητα στην οποία ζούμε είναι αγωνία, έχει γίνει βίωμα μας η αγωνία. 

Ο ζωγράφος Αδαμάντιος Διαμαντής, σκίτσο του Νίκου Νικολάου -Χατζημιχαήλ, 19 Φεβ 1984 για το περιοδικό "η λέξη" 

του Νίκου Νικολάου -Χατζημιχαήλ



Είναι με πολλή συγκίνηση που μαθαίνω τα νέα για τον «Κόσμο της Κύπρου» του Διαμαντή και περιμένω με αγωνία το άνοιγμα της έκθεσης για να ξαναδώ αυτό το έργο ζωής του ζωγράφου που το 1976 είχε εκτεθεί στην Πινακοθήκη Αθηνών. Από τότε, για 37 ολόκληρα χρόνια είχε φιλοξενηθεί στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με προφορική συμφωνία ότι θα επέστρεφε στην Κύπρο όταν οι πολιτικές συνθήκες της Κύπρου το επέτρεπαν. Άργησε, αλλά ήρθε. Εγώ μόνο τα θερμά μου συγχαρητήρια μπορώ να δώσω σε όσους ενδιαφέρθηκαν για τον επαναπατρισμό του έργου. Την Τετάρτη 24 Απριλίου 2013 θα μάθουμε, ελπίζω, όλες τις λεπτομέρειες για το μελλοντικό σπίτι του έργου. 



Θέλω να μοιραστώ μαζί σας τις αναμνήσεις μου τόσο από εκείνη την έκθεση όσο και από τις πολύωρες συναντήσεις που είχα με τον ζωγράφο στα πλαίσια της ετοιμασίας ενός αφιερώματός για το περιοδικό «ο κύκλος». Ακόμα, δίνεται μια προφητική συνέντευξη που μας έδωσε ο ζωγράφος, (μαζί μου ήταν η Νίκη Μαραγκού, και ο Θεοδόσης Νικολάου). Η συνέντευξη ζητήθηκε από το περιοδικό «η λέξη» για ένα μικρό «κυπριακό αφιέρωμα» και δημοσιεύτηκε στο τεύχος 36, Ιούλιος, Αύγουστος 1984.




[Αθήνα 1976, Εθνική Πινακοθήκη]

Τον Νοέμβριο του 1976, πραγματοποιήθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα, η αναδρομική έκθεση εκατόν πέντε έργων του Αδαμάντιου Διαμαντή και για πρώτη φορά εξετέθησαν σε ένα μόνο τοίχο και τα έντεκα τελάρα, συνολικού μήκους δεκαεφτά και μισό μέτρων που απαρτίζουν το έργο «Ο Κόσμος της Κύπρου». Η τεράστια ζωγραφιά συγκέντρωνε το ενδιαφέρον του κοινού που ερχόταν καθημερινά για να θαυμάσει τον κόσμο της Κύπρου μέσα από τις ζωγραφιές του Διαμαντή. Δεν γνωρίζω πόσος κόσμος είδε την έκθεση, μπορώ όμως να πω με βεβαιότητα ότι την εποχή εκείνη, υπήρχε μια τεράστια δίψα για Τέχνη, μετά από τα εφτά χρόνια που η Ελλάδα έζησε στο σκοτάδι. Τον Μάρτιο του ιδίου χρόνου είχε προηγηθεί η έκθεση του Τάσσου, που είχε εκθέσει τις ξυλογραφίες του, και στον ίδιο ακριβώς τοίχο, εξετέθη το μεγάλων διαστάσεων πλάγιο ξύλο από το έργο του «17 Νοέμβρη 1973». Ο συνολικός αριθμός του κοινού που επισκέφτηκε την έκθεση έφτασε τις σαράντα πέντε χιλιάδες, αριθμός απίστευτα μεγάλος για τα ελληνικά δεδομένα.

Ο χαράκτης Τάσος ξεναγεί στην έκθεσή του ένα απίστευτα μεγάλο κοινό στην Εθνική Πινακοθήκη  το 1976.
Το έργο που φαίνεται είναι το "17 Νοέμβρη 1973". Το κεφάλι με τα πλούσια μαλλιά που προβάλλεται
στον τοίχο αριστερά είναι το δικό μου. 
Στην έκθεση, είδα τα πιο σημαντικά ίσως έργα του Διαμαντή: τη σειρά «Αγωνίες», που τις ζωγράφισε -μου είπε αργότερα- με τόση ευκολία «όπως όταν βάζει κάποιος την υπογραφή του». Θαύμασα τη δεξιοτεχνία του ζωγράφου με τις μικρών διαστάσεων σπουδές του για τον «Κόσμο της Κύπρου» και δυο τρία ακόμα μικρά έργα με θέμα: όταν O Κόσμος της Κύπρου πρωτάκουσε τα κακά νέα του 1974, ζωγραφισμένα τον προηγούμενο χρόνο. Τα έργα αυτά θωρώ ότι είναι εξίσου σημαντικά όπως και το μεγάλο έργο του.

Πως "Ο Κόσμος της Κύπρου" πρωτάκουσε το κακό του ΄74

Σπουδές για τον "Κόσμο της Κύπρου"
[Λάρνακα 1982, «ο κύκλος»]

Από τα πρώτα τεύχη του περιοδικού «ο κύκλος», το 1980, είχε αναγγελθεί η ετοιμασία αφιερωματικού τεύχους στον ζωγράφο Γ. Πολ. Γεωργίου. Είχα αναλάβει την ευθύνη να συλλέξω υλικό και να ετοιμάσω χρονολόγιο, εργογραφία, και βιβλιογραφία για τον ζωγράφο. Στην προσπάθειά μου αυτή που γινόταν κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες, είχα συμπαραστάτες τον Φοίβο Σταυρίδη και τον Θεοδόση Νικολάου με τους οποίους συζητούσα τα διάφορα προβλήματα που αντιμετώπιζα, αλλά οι ίδιοι συνέβαλλαν και στη συλλογή υλικού. Η συλλογή πληροφοριακού υλικού εμπλουτίστηκε και λόγω της διοργάνωσης της πρώτης αναδρομικής έκθεσης του ζωγράφου στη Λευκωσία, που έγινε με τη συνεργασία των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας και του περιοδικού. Ένα βράδυ, κατά τη διάρκεια της έκθεσης, έγινε μια πολύ ωραία συνάντηση από ανθρώπους που είχαν γνωρίσει τον ζωγράφο, μεταξύ αυτών και ο Διαμαντής. Η συνάντηση μαγνητοφωνήθηκε και ένα μέρος δημοσιεύτηκε στον «κύκλο», παραμένει όμως, αδημοσίευτο σημαντικό υλικό, το οποίο θα δημοσιευτεί εν καιρώ. Περί το τέλος του χρόνου «ο κύκλος» έδωσε ένα από τα πιο όμορφά του τεύχη.

Ο ενθουσιασμός μας από τα ευμενέστατα σχόλια που ακούστηκαν και γράφτηκαν οδήγησαν τον Φοίβο στην απόφαση να συνεχίσουν τα εικαστικά αφιερώματα. Έτσι στις 9 Φεβρουαρίου του 1983 το απόγευμα, ύστερα από συνεννόηση, φτάσαμε με τον Φοίβο στο διώροφο της οδού Ονασαγόρου και είχαμε την πρώτη συνάντηση με τον ζωγράφο Αδαμάντιο Διαμαντή με στόχο την ετοιμασία αφιερώματος για τον «κύκλο». Ακολούθησαν αρκετές συναντήσεις μου με τον ζωγράφο, δυστυχώς όμως, ο κύκλος διέκοψε την έκδοσή του και έτσι όλο το υλικό που ετοιμάστηκε (φωτοτυπίες χειρογράφων, μαγνητοταινίες, κατάλογοι εκθέσεων, φωτογραφίες, σχέδια) έμεινε στα χέρια μου, αλλά, ελπίζω ένα μέρος να μπορέσω να το αξιοποιήσω τώρα. Παράλληλα γινόταν και μια άλλη εργασία: Τα μικρά χαρακτικά του Τηλέμαχου Κάνθου. Δηλαδή εργασίες που έγιναν ειδικά για να κοσμήσουν εξώφυλλα βιβλίων, ή και σε εσωτερικές σελίδες, διακοσμήσεις παρτιτούρων κτλ. Η εργασία αυτή είναι ολοκληρωμένη και ενδέχεται να δει το φως της δημοσιότητας.

[Αθήνα 1984, «η λέξη», σε β΄ πρόσωπο, μια συνομιλία του Αδαμάντιου Διαμαντή με τη Νίκη Μαραγκού, τον Θεοδόση Νικολάου και τον Νίκο Νικολάου, σελ. 563]

-Κύριε Διαμαντή, τελειώσατε το Royal College of Art στο Λονδίνο το 1923 με τον τί­τλο A.R.C.A. που σας επέτρεπε να διδάσκετε σε Σχολές Καλών Τεχνών, μοιραστήκατε το Βραβείο Σχεδίου της Σχολής με τον Henry Moore, εσείς όμως γυρίσατε στην Κύπρο σε χρόνο που όχι μόνον δεν ήσαν αποδεκτά τα και­νούρια ρεύματα ζωγραφικής, αλλά η πνευματική ζωή και κίνηση ήταν ασήμαντη.

-Στην Ευρώπη, την Αγγλία, δεν είχα τη δυ­νατότατα να ζήσω. Στην Κύπρο μπόρεσα να διορι­στώ στο σχολείο, πράγμα σημαντικό για μένα. Το σημαντικότερο όμως, πράγμα που έκανα όταν ήρθα είναι που πήγα στη Σκάλα (Λάρνακα), νοίκιασα ένα ποδήλατο και πήγα στην Αγγελόκτιστη να δω το μωσαϊκό, γιατί τα βιβλία που διάβαζα για τα σπουδαία μωσαϊκά το ανέφεραν. Αυτό έκαμα. Έριξα μια ματιά εκεί κι εδώ, έκαμα τον δάσκαλο -δεν ήταν άσχημο πράγμα να κάμνεις τον δάσκα­λο τότε. Στη ζωγραφική, έξω από τον Κισσονέργη, που ήταν ο δάσκαλός μου, δεν υπήρχε τίποτα. Η πρώτη μου επαφή με την Κύπρο ήταν το Μπέλλαπαις. Επήγα εκεί ενάμιση μήνα. Πλήρω­να μιάμιση λίρα τον μήνα για να μένω κάπου και να με τρέφουν. Τα σχέδια αυτά είναι σχεδόν όλα χαμένα.

-Ξαναπήγατε στην Αγγλία την επόμενη χρονιά.

-Ναι, τότε έμεινα δύο χρόνια. Η σπουδαία δουλειά που έκανα στην Αγγλία τότε είναι ότι ξόδεψα τον περισσότερο καιρό μου στο Βρετανικό Μουσείο, στο Αναγνωστήριο -διάβασα πολύ τό­τες.

Ο ζωγράφος Αδαμάντιος Διαμαντής, η σύζυγός του Αντουανέττα και ο Νίκος Νικολάου -Χατζημιχαήλ, φωτ. της Νίκης Μαραγκού. 

-Μετά γυρίζετε στην Κύπρο και συνεχίζετε τη διδασκαλία.


-Στο Παγκύπριο Γυμνάσιο και το Παρθεναγω­γείο. Ένα πράγμα το οποίον με εντυπωσίασε από τα πρώτα χρόνια που ήρθα είναι η Λαϊκή Τέχνη της Κύπρου, και επειδή ο πατέρας μου ήταν από τον Καραβά όπου υπήρχε Λαϊκή Τέχνη (και στο Μπέλλαπαϊς τα έβλεπα αυτά και παντού όταν ήρ­θα εδώ κάτω με τους χρυσοχούς [χρυσοχόους] και τους επισκε­πτόμουν πολύ συχνά), είδα ότι ήταν το μόνο πράγ­μα που άξιζε και μπορούσε να ονομαστεί τέχνη, την εποχή εκείνη. Φυσικά ο Κισσονέργης ζωγρά­φιζε ο καημένος μόνος του κι αγωνιζόταν. Λίγες ακουαρέλες και λίγοι Εγγλέζοι, όχι ζωγράφοι άλλα ιδιώτες -ξέρετε, όλοι οι Εγγλέζοι ξέρουν να σχεδιάζουν αυτού του είδους τις ζωγραφιές.

-Οι Εγγλέζοι άρχισαν νομίζω να διοργα­νώνουν τις πρώτες εκθέσεις ζωγραφικής το 1935, τις λεγόμενες Κυπριακές Εκθέσεις. Πώς είδατε την κίνηση αυτή;

-Ήτο πολιτική υπόθεση. Τις εκθέσεις διοργά­νωνε ο τότε Άγγλος Κυβερνήτης Sir Ronald Storrs με το Land Registry Office. Εγώ δεν ελάμ­βανα μέρος, από αντίδραση. Το 1941 οργανώθηκε μια έκθεση, με τον τορπιλισμό της Έλλης, και λάβαμε όλοι μέρος, και ο Γεωργίου και εγώ και ο Κισσονέργης.

-Εξέθεσε και ο Κάνθος τότε;

-Ναι, νομίζω ότι εξέθεσε. Τον συνάντησα για πρώτη φορά το 1934. Είχε μια έκθεση στο Βαρώσι, στην Ανόρθωση νομίζω. Τότε εγώ είχα σχε­διάσει την ανασκαφή του Sheffer στην Έγκωμη. Δεν ήξερα τίποτα απ' αυτά, πήγα και πληροφορήθηκα μερικά πράγματα από τον Πωλ Μιχαηλίδη τον αρχιτέκτονα, και σχεδίασα τους τάφους. Σχε­δίασα πολλά πράγματα, την πρώτη ανασκαφή. Τότε γνώρισα και το Βαρώσι, τον Κάνθο με μιαν έκθεση - ήταν φρέσκο πράγμα, άλλος άνθρωπος.

-Μετά έγιναν και άλλες εκθέσεις;

-Δεν θυμάμαι άλλες εκθέσεις από το 1927 μέχρι το 1940, μόνο μια του Κάνθου στη Λευκωσία.

-Εσείς  εκθέσατε   για  πρώτη   φορά  το 1957, είχε προηγηθεί όμως η έκθεση των μαθητών σας στο Ζάππειο το 1950.

-Ναι, το 1950 έκανα μια εκπαιδευτική έκθεση  στην Αθήνα, στο Ζάππειο. Αυτή ήταν η πρώτη μου εμφάνιση ως το 1957 που έκανα τη δική μου έκθεση. Εκείνη την έκθεση τη δούλεψα πολύ καλά και πραγματικά είχε μεγάλη απήχηση. Έχω όλες τις κριτικές που γράφτηκαν τότε. Έχω και  μια ιστορία με τον μεγάλο Παιδαγωγό μας τον Παπανούτσο. Πέρασε από το Ζάππειο και δεν ήμουν εκεί. Όταν επέστρεψα, ο φύλακας μου λέει:  «Ο κύριος Παπανούτσος επέρασεν και σας παρακαλεί να του τηλεφωνήσετε». Εγώ τηλεφώνησα, έτσι με πολλή δειλία, ήμουν πολύ δειλός, λέω: «Αφήσατε μιαν εντολή: να σας τηλεφωνήσω». «Εντολή;» λέει,  «παράκληση, όχι εντο­λή». Ήταν η πρώτη μου επαφή με τον Παπανούτσο. Βρεθήκαμε αργότερα και μου ζήτησε να γράψω ένα άρθρο για το περιοδικό «Παιδεία». Το θέμα Παιδεία ήταν γνωστό σε μένα και το άρθρο μου δημοσιεύτηκε. Διατηρώ σε άριστη κατάσταση την έκθεση αυτή του 1950. Θέλω να την ξαναστήσω στην Κύπρο. Να δούμε αν θα μπορέσω.

Ο ζωγράφος Αδαμάντιος Διαμαντής με τον Νίκο Νικολάου -Χατζημιχαήλ, φωτ. Νίκης Μαραγκού
-Υπάρχουν τρεις δρόμοι, τους οποίους ακο­λουθήσατε παράλληλα. Είναι η Ζωγραφική, η Εκπαίδευση και το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης που είναι δικό σας δημιούργημα. 

-Σχετικά με το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης θα ήθελα να αναφέρω κάτι που μου συνέβη το 1922 στο Λονδίνο: όταν από το Royal college of Art κατέβηκα στο Victoria and Albert Museum που συνδέεται  με το κολλέγιο είδα το τέμπλο της Αχέλειας στην Πάφο και έτριβα τα μάτια μου. Είπα τότε «Γιατί όχι στην Κύπρο;» Με εντυπωσίασε πολύ αυτό το πράγμα. Το 1931 κάναμε μια κίνηση στο Παρθεναγωγείο Φανερωμένης με την Ελένη Χρήστου. Εγώ όταν δίδασκα, ήμουν καλός δάσκαλος, πολύ καλός δάσκαλος· το πήρα σοβαρά το πράγμα και έβαλα τα παιδιά, αντί να κεντούν και να αντιγράφουν από καταλόγους, να κάμνουν τα σχέδια των κεντημάτων τους και έτσι μέσα στην έκθεση του '50 υπάρχει πληθώρα από τέτοιες εργασίες παιδιών. Έγινε κάτι έκτακτο. Τότε δημιουργήθηκε μια κίνηση, γιατί έμαθα ότι ο Καταλάνος έκα­νε μεγάλους εράνους για να μαζέψει λεφτά για να στείλει στην Ελλάδα, και οι έρανοι στα χωριά ήταν αυτά τα πράγματα: σεντόνια, κεντήματα, ενδυμασίες, πράγματα άχρηστα διότι άρχισε η αλλαγή ήδη γι αυτούς. Το ίδιο έκανε μετά ο Μα­κάριος ο Β' για να αγοράσει αεροπλάνο και μου είπε ότι ένα κιβώτιο με τέτοια είδη είχε μείνει πίσω. Από κει ξεκίνησε η κίνηση για τη Λαϊκή Τέχνη. Τα χρόνια εκείνα άρχισα να πηγαίνω στον Άγιο Θεόδωρο. Τότε γνώρισα τα χωριά της Κύ­πρου- τα ορεινά χωριά ήταν η πηγή, η βάση για μένα. Τα πρώτα μου σχέδια που έκαμα εκεί γύρω στα 1931-1933 ήταν με πολύ σκληρό μολύβι.

-Τότε λέτε ότι σας αποκαλύφθηκε η Κύ­προς;

-Ναι, εγώ δεν ενδιαφερόμουν για τις κινήσεις ζωγραφικής· τα ήξερα αυτά∙ τα είχα μελετήσει στην Αγγλία, με είχαν επηρεάσει πολύ οι επρεσιονιστές, όταν όμως ήρθα στην Κύπρο κατά­λαβα ότι άλλο πράγμα είναι οι σχολές και άλλο πράγμα ο κόσμος. Ο Άγιος Θεόδωρος μου αποκά­λυψε την Κύπρο, από κει έτρεξα στα χωριά κάτω, έφαγα την Κύπρο με τα πόδια, τους ποταμούς, τα βουνά· ήταν η αποκάλυψη.

-Δηλαδή πριν το 1931 ήσασταν στραμμέ­νος προς την Ευρώπη, την Αγγλία;

-Επληροφορούμουν, αλλά όταν σχεδίαζα, σχεδίαζα Κύπρο, πάντα Κύπρο- έτσι δεν είπα εγώ ποτέ πως ανήκω σε μια Σχολή, αλλά ανήκω στον Τόπο αυτό.

-Ίσως εσείς, ο Κάνθος, ο Γεωργίου έχετε καταγράψει έναν κόσμο τής Κύπρου που πάει να σβήσει.

-Από τότε ένιωθα τον κόσμο αυτό να φεύγει.

-Υπήρχαν άνθρωποι να σας ενθαρρύνουν τότε;

-Α, ούτε ενδιαφερόμουν, απόδειξη ότι δεν εξέθεσα ποτέ μου. Εξέθετα καμιά φορά όταν με πίεζαν για να μην προσβάλω. Ο Gunnis ρώταγε τότε: “why is he so anti-british?” Δεν ξέρω, αλλά κρατούσα μια απόσταση -όχι από πατριωτισμό, έτσι. Ο Πορφύριος Δίκαιος με βοήθησε πολύ γιατί είχε αυτοκίνητο και κάθε Κυριακή γυρίζαμε την Κύπρο. Όλα τα χρόνια αυτά μάζευα σχέδια για τον «Κόσμο της Κύπρου».

-Το μεγάλο σας αυτό έργο “Κόσμος της Κύπρου” έχει αγοραστεί από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και είναι αφιερωμένο στον Γιώρ­γο Σεφέρη.

-Οι σχέσεις μου με τον Σεφέρη ήταν ρα­γδαίες. Ήρθε εδώ κανένα μήνα, πήγε πίσω και μου έστειλε το «Ημερολόγιο Καταστρώματος Β'». Το χειρόγραφο με εντυπωσίασε, κι άρχισα από τότε να του γράφω γράμματα. Ήμουν πολύ προσεκτικός, δεν έγραφα γράμματα όπως θα έγρα­φα σ' ένα φίλο, γι αυτό έχω και προσχέδια των γραμμάτων.

-Ένα σημαντικό μέρος της δουλειάς σας είναι οι «Αγωνίες». Έρχεται σε σύγκρουση όμως αυτή η κινητικότητα που υπάρχει στις «Αγωνίες» με τη στατικότητα, την ακι­νησία που υπάρχει στο άλλο έργο σας, στον «Κόσμο τής Κύπρου». Πώς εξηγείτε αυτή την αντίθεση;

-Είναι η σταθερότητα του κόσμου που χάλασε. Έχει μίαν παράδοξον αρχή η σειρά αυτή. Από τον Άγιο Θεόδωρο είδα όλη τη σταθερότητα, κάτι το  μνημειώδες. Νομίζεις ότι είναι σαν αρχαίο πράγμα. Οι κινήσεις είναι αδρές, το χέρι, το πόδι, κινούνται αλλιώς- η κίνηση επέβαλλε κάποια ταχύτητα με τις ποδίνες που φορούσαν και κατέβαι­ναν από το βουνό -ήταν κίνηση αλλά άλλο πράγμα απ' αυτό που βλέπει ένας στην πόλη. Τον πρώ­το χρόνο που πήγαμε στον Άγιο Θεόδωρο κατοικούσαμε στο σχολείο που είναι το ψηλότερο μέ­ρος του χωριού κι από κει ξεκινούσε το βουνό. Απ' εκεί οι χωριανοί, οι γυναίκες κυρίως που γύριζαν από το βουνό με τις κατσίκες και τα μωρά τους, βρήκαν ένα μονοπάτι και για συντομία κατέβαιναν από τον πάνω στον κάτω δρόμο από το μονοπάτι, εξαπολούσαν τα πόδια τους και έτρεχαν. Εγώ το έβλεπα αυτό, αλλά πού να πιάσω τέτοιο πράγμα; Αυτή τη στασιμότητα την είχα εξαντλήσει στον «Κόσμο της Κύπρου». Τότε σκέφτηκα να αρχίσω τις «Αγωνίες». Θέλησα να αποδώσω την κίνηση αυτή, την ορμή, ήταν αγωνία αυτή η κίνηση, να κατεβαίνει μια γυναίκα από το βουνό με ένα παιδί στο χέρι, την κατσίκα πίσω της. Ξεκινημένες σε μια ήρεμη εποχή, εκπροσωπούσαν και μια ταρα­χώδη εποχή που ήρθε μετά.

-Η πρώτη «Αγωνία» είναι του 1963.

-Ναί από τότε, από το 63 η ταραχή αυτή ήταν μέσα μου αλλά το ΄63 ήταν ήδη καταστροφή στην Κύπρο, μας έκοψαν οι Τούρκοι· δεν θέλησα να ακούω τα σοβινιστικά παραμύθια αλλά να δω το θέμα πλατειά, και το έδειξα με την αγωνία των γυναικών που κατέβαιναν από το βουνό -από τότε μέχρι τώρα η πραγματικότητα στην οποία ζούμε είναι αγωνία, έχει γίνει βίωμα μας η αγωνία.

-Η πρώτη «Αγωνία» σας, κάηκε στο πραξικόπημα στο Προεδρικό Μέγαρο.

-Ίσως κάποτε να έχω κουράγιο να την ξανακάνω.

Αδαμάντιου Διαμαντή, Αγωνία Ι, 1963, κάηκε το 1974 κατά το πραξικόπημα εναντίον του προέδρου Μακαρίου
-Πώς βλέπετε την Κύπρο σήμερα;

-Τραγωδία- δέν ξέρω, απορώ και εγώ, εγώ ρωτώ άλλους να μου πουν. Ίσως αυτό είναι παγκόσμιο φαινόμενο, μια ανησυχία υπάρχει σ' όλο τον κόσμο. Δεν μπορώ να εξηγήσω την κατάσταση, οργίζομαι με τα πράγματα, τρέμω για τον τόπο! Πάρτε για παράδειγμα τους Κυπριακούς χορούς: Τι βλακώδης παραμόρφωση που γίνεται, και επιχορη­γείται και από το κράτος, ενώ είναι μια διαστρέ­βλωση. Να τα κάνουν αυτά που κάνουν, όχι όμως να τα ονομάζουν κυπριακούς χορούς.