Αν δεν υπήρχε το «Επιμύθιον» στο τέλος του βιβλίου, δεν θα μπορούσε ο αναγνώστης να υποψιαστεί ότι το μυθιστόρημα του Νίκου Νικολάου-Χατζημιχαήλ στηρίζεται σε αυθεντικά ιστορικά πρόσωπα και απολύτως αληθινά γεγονότα. Από την άλλη πλευρά, πάλι, θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ότι το επιμύθιο αυτό αποτελεί μια μεταμοντέρνα «κατασκευή» του συγγραφέα, με την παραπλανητική αξιοποίηση του όρου, όπου ο μύθος έχει καίρια θέση.
Ο συγγραφέας, όμως, δεν παραπείθει, δεν παίζει με τον μύθο· το ιδιότυπο επιμύθιο του όντως περιλαμβάνει το ιστορικό πλαίσιο, εντός του οποίου εξελίσσεται το έργο του· παράλληλα μας ανοίγει διάπλατα την πόρτα του εργαστηρίου του και μας αφήνει να κρίνουμε τον τρόπο που εργάστηκε. Επομένως, και τα πρόσωπα είναι γνήσια και τα πράγματα και οι επιμέρους περιγραφές, ώστε με πρώτη ματιά θα αποφαινόταν ο αναγνώστης ότι πρόκειται για ένα ιστορικό μυθιστόρημα.
Ωστόσο, θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι δεν είναι έτσι· ότι η αντικειμενική αυτή πραγματικότητα και το ιστορικό περίγραμμα της, χάρη στις τεχνικές του συγγραφέα, μυθοποιούνται και αποκτούν διαχρονική εμβέλεια, υπερβαίνοντας τα πρόσωπα που τα έζησαν· και ότι η ιστορία μεταβάλλεται σε μυθιστορία, αφού το ιστορικό έρμα μεταβολίζεται και γίνεται μύθος· και, ακόμα, πως τα πρόσωπα μεταμορφώνονται σε μυθιστορηματικά σύμβολα, όταν ο χρόνος παρέλθει και η ηθική αξία των αφηγουμένων έχει αναγάγει σε μορφές πρωτότυπες τους ήρωες και σε εποχή ηρωική τον καιρό που συνέβησαν αυτά.
Η εποχή που εκτυλίσσεται η ιστορία, είναι εμβληματική για την Κύπρο, τον χώρο δράσεως. Επίσης –αυτό υπάγεται στα ευεργετήματα του βιβλίου και στην οξυδέρκεια του συγγραφέα–, το χρονικό αυτό διάστημα δεν έχει αξιοποιηθεί λογοτεχνικά, δεν έχει μνημειωθεί δηλαδή, εκείνη δε που αθανατίζει τα μεγάλα συμβάντα είναι η τέχνη του λόγου. Από το 1879 αρχίζει η αφήγηση, έναν μόλις χρόνο μετά την εγκαθίδρυση της αγγλοκρατίας, η οποία καλλιέργησε δυσβάσταχτες και γι' αυτό δραματικές προσδοκίες στους Κύπριους, κατά το πρότυπο της Επτανήσου και αργότερα της Κρήτης, στοιχείο με ιδεολογική χροιά, πρόσφορο στη μυθοπλασία. Η Ένωση με την Ελλάδα ήταν το όραμα σε αντίθεση με τις διαψεύσεις που προκάλεσε η αφομοιωτική πολιτική των Άγγλων. Αυτή την τραγική ματαίωση αφήνει να διαρρέει στην αφήγηση του ο συγγραφέας, διηγούμενος το δράμα ενός καταπιεσμένου από τους Τούρκους λαού. Επένδυσαν οι Κύπριοι στην αγγλική πολιτική και απατήθηκαν οικτρά. Πρόκειται για τις ρίζες της κυπριακής τραγωδίας, η οποία εξακολουθεί υφιστάμενη χωρίς λύση, με τίσεις συνεχείς, ανύπαρκτου όντος ενός από μηχανής θεού. Αυτή η διαδρομή, περιπετειώδης, αιματηρή, άπελπις, με εξάρσεις και προδοσίες, με αγώνες και συμβιβασμούς, αυτή η κακοδαιμονία των 140 χρόνων μετατρέπεται σε μύθο για τον σύγχρονο αναγνώστη, με γνήσια, παραδόξως, ιστορικά υλικά. Τον προβληματίζουν οι απώλειες, τον απελπίζουν οι χαμένες ευκαιρίες, τον μεταρσιώνουν οι πείσμονες αγώνες για την ελευθερία, τον τονώνει η αντοχή του νησιού, συναισθήματα αντιφατικά, βασικά ωστόσο δομικά υλικά του μύθου.
Από τη λεπτομέρεια και τα επί μέρους προς το όλον: από τον περιορισμένο φυσικό και κοινωνικό χώρο μιας κωμοπόλεως, τα ήθη και τις συνήθειες, τις συγκρούσεις και τις ιδεολογικές και πολιτικές διαφορές· και από τα ήθη και τα πάθη των ανθρώπων του χώρου αυτού, με πρωταγωνιστή τον ιερέα Παπαγιάννη, τον Παπασπάθα, πρόσωπο διαφορετικό από τα συνήθη, μυθικό για τις ευεργεσίες και τα ανομήματά του, για τις αντεγκλήσεις του με φορείς και θεσμούς της πατρίδας του, για τις ερωτικές παρεκτροπές του –άλλη σύγκρουση αυτή ανάμεσα στη φύση και την εκκλησιαστική ηθική· από όλα αυτά και πολλά άλλα, φαινομενικά ασήμαντα και καθημερινά, μυθικά όμως από τις αντιφάσεις, τις διαφορές και τις αντιθέσεις τους προς τη λογική και την καθεστηκυία τάξη, ο συγγραφέας παραπέμπει στο μείζον, μεγιστοποιώντας και μυθοποιώντας έτσι τα επιμέρους. Οι άνθρωποι του μυθιστορήματος με τις πράξεις τους αποτελούν σμικρύνσεις της μεγάλης εικόνας, των διαφορών του κυπριακού λαού, των αναστολών του, των λαθών και των παραπλανήσεων, των ονείρων και των ατυχιών του.
Το μεγάλο προτέρημα του συγγραφέα είναι η ανάδειξη του ανθρώπου. Με οξυδέρκεια περιγράφει τους ήρωες του, την εξωτερική εμφάνιση, τις κινήσεις, τις σκέψεις, τον εσωτερικό τους κόσμο. Είναι ήρωες αληθινοί, των οποίων τα καίρια γνωρίσματα φροντίζει να προβάλλει. Είναι μορφές ιδιότυπες, ολοκληρωμένες, αντιφατικές. Αυτές οι αντιφάσεις και τα πάθη τους τούς καθιστούν ξεχωριστούς χαρακτήρες.
Η τέχνη πρέπει να ερεθίζει τον αναγνώστη, να τον προβληματίζει και να τον επαναφέρει με θέσεις στην πραγματικότητα, τονίζοντας πόσο σκοτεινή είναι η ψυχή του ανθρώπου, αφού κρύβει μέσα της έναν άγνωστο και απρόβλεπτο κόσμο. Εκθέτει, λοιπόν, σε κοινή θέα τους ήρωες του ο συγγραφέας, για να φτάσει σταδιακά, μέσα από τις πράξεις οι οποίες τους χαρακτήρισαν ή τους στιγμάτισαν, στην ουσία της ύπαρξής τους. Είναι η ζωή τους η ίδια δηλαδή που τον εμπνέει, ενταγμένη στην καθημερινότητα, η οποία φθείρει, αμβλύνει και οδηγεί σε παρεκτροπές.
Ο συγγραφέας λοιπόν από τα ελάσσονα, τους απλούς εν προκειμένω ανθρώπους, ανάγεται στο μείζον, στην ιδέα, στη σφαιρική εικόνα, και μέσα από την ποικιλία των εκδηλώσεων τους οδηγείται στη μυθοποίηση της εποχής που εξετάζει. Ακολουθεί την αρχή του Τσέχωφ ότι το δράμα τελείται στην ψυχή του ανθρώπου, όχι στις δραματικές εκδηλώσεις του, που αποτελούν απλώς μορφή εξωτερίκευσης. Με άλλα λόγια, η αναστροφή των ηρώων στη ζωή, αυτή αποτελεί την πηγή των βιωμάτων και των συμπεριφορών τους, αυτή διαπλατυνόμενη αποτυπώνει την κοινωνία, την πατρίδα, το έθνος τους.
Πολυπρόσωπο το μυθιστόρημα, κάθε πρόσωπο, με κορυφαία μορφή τον Παπασπάθα συμβάλλει στην προσπάθεια αποτύπωσης του κυπριακού χώρου, εξαγιάζοντας συγκεκριμένες περιοχές, αναδεικνύοντας ήθη, την παράδοση, την ιστορία και την κοινωνία της Κύπρου για το ικανό διάστημα των σαράντα πέντε περίπου ετών. Είναι μια εποχή κρίσιμη, ρομαντική στις ελπίδες που καλλιεργεί, νεοφώτιστη γι' αυτό και αγνή, αβέβαιη και εύπιστη, ακόμα και φανατική. Εποχή, ωστόσο, ηρωική. Όλοι πληρώνουν το τίμημά τους, την ασάφεια, την αβεβαιότητα, τη φθορά της ζωής. Ο ελληνισμός της Κύπρου προβάλλει έκτοτε αδικαίωτος παρά τις θυσίες του, η κυπριακή ταυτότητα παρουσιάζεται, όπως όλα, μέσα από τον μικρόκοσμο των ηρώων.
Παρά τη φυσική ροή της διήγησης, παρά τη συνεπή ακολουθία της ιστορίας, ο ιστορισμός αμβλύνεται και τη θέση του καταλαμβάνει η υπέρβαση της ιστορίας με τη μυθική διάσταση που εκλαμβάνει ο κεντρικός ήρωας, με τα πάθη, τους πόθους, τα σφάλματα και την άρνησή του να ακολουθήσει την πεπατημένη. Γι' αυτό και θα θεωρηθεί προδότης ή άγιος, Ιούδας αλλά και σωτήρας, ιερέας συνετός αλλά και επιρρεπής στα πάθη της σαρκός, αρνητής του κατεστημένου αλλά και ιδεολόγος πατριώτης, ευεργέτης αλλά και ύποπτος. Διχόνοιες, ανταγωνισμοί, ποικίλες διαφορές (πολιτικές, οικονομικές, θρησκευτικές) δημιουργούν ένα γνησίως μυθολογικό πλαίσιο· και οι απαραίτητοι για τη δραματικότητά τους θάνατοι και οι έρωτες –είναι τολμηρή η κοινοποίηση, με τον πολύ προσεκτικό παρά ταύτα τρόπο του αφηγητή, της ερωτικής ζωής του παπά, εκείνο δε που την εξαγιάζει είναι το γεγονός ότι φαντάζει τρυφερά ανθρώπινη.
Επανέρχομαι κοντολογίς από εκεί όπου ξεκίνησα: Η ιστορία είναι το έναυσμα. Οι ήρωες καθίστανται διαχρονικοί, δηλ. κλασικοί, διότι μπορεί να διαδραματίσουν τους ίδιους ρόλους σε όποιον άλλο τόπο και εποχή. Το πατριωτικό στοιχείο και η εθνική ψυχή αφορούν αναπόσπαστα την Κύπρο κατά τα πρώτα χρόνια της ημιελεύθερης ενηλικίωσής της κάτω από τον δολερό αγγλικό ζυγό. Αφορμή συνεπώς η ιστορία, ελατήριο η φαντασία, πεμπτουσία και αποτελεσματική δύναμη ο δημιουργούμενος μύθος, ο δρόμος για το όνειρο, η ορμή για τη δικαίωση του προμηθεϊκού ανθρώπου.
Οι επιδόσεις του συγγραφέα είναι γνωστές: δόκιμος διηγηματογράφος, ευαίσθητος ποιητής, με έργα που προσέχθηκαν από την κριτική και διαβάστηκαν. Δοκίμασε τις δυνάμεις του και στο σύνθετο είδος του μυθιστορήματος, αξιοποιώντας τις πρότερες εμπειρίες και επιστρατεύοντας την ποιητική του φλέβα ώστε να αιματώσει το δύσκολο και απαιτητικό μυθιστόρημα. Το σύνολο του έργου του, ποιητικό και πεζογραφικό, τον καθιστά συνεχιστή μεγάλων ελλήνων δημιουργών, οι οποίοι είτε κατέστησαν πανελλήνιο και πανανθρώπινο το πυρηνικό υλικό της ιδιαίτερης πατρίδας τους (όπως ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης τη Σκιάθο), είτε περιέγραψαν και αθανάτισαν στους αιώνες κρίσιμες εθνικές στιγμές (όπως η Διδώ Σωτηρίου ή ο Στρατής Δούκας, που εστίασαν τον φακό τους στο μικρασιατικό δράμα). Ο Νίκος Νικολάου-Χατζημιχαήλ τάχθηκε να καταγράψει και να μυθοποιήσει την τραγικότητα της γλυκείας χώρας Κύπρου. Το εν λόγω μυθιστόρημα δικαίωσε και ειδολογικά αυτή την προσφορά του και υπόσχεται, αν διακρίνουμε σωστά, συνέχεια, την οποία εξάλλου εμμέσως ο ίδιος έχει προμηνύσει. ■
.jpg)
